Ponad setka młodych Ormian chodziła jesienią od sądu do sądu w trzech największych miastach kraju, by obserwować toczące się rozprawy. Nie byli to wcale wielbiciele filmowych dramatów sądowych, ale uczestnicy projektu „Wyszkoleni młodzi obywatele strażnikami niezależnego i transparentnego sądownictwa”. Ich praca już doprowadza do zmian.  

Wcześniej młodzi ludzie zostali gruntownie przeszkoleni i wyposażeni w odpowiednie narzędzie do monitoringu. Partner Fundacji Solidarności Międzynarodowej w realizacji tego projektu, czyli Helsińskie Stowarzyszenie Praw Człowieka, pracujące w Armenii już od 1997 roku, zna uwarunkowania w działaniu lokalnego wymiaru sprawiedliwości i ma doświadczenie w kontrolowaniu pracy sądów poprzez ich monitoring.

Fot. Szkolenia i konsultacje

Młodzi wolontariusze (obrońcy praw człowieka, studenci i uczniowie szkół średnich) dowiedzieli się jak prowadzić monitoring w salach rozpraw oraz przetestowali formularz przeznaczony do monitoringu. Następnie podzieleni na grupy, na czele z koordynatorami regionalnymi, udawali się do sądów (od trzech do dwudziestu razy w miesiącu) w Erywaniu, Giumri i Wanadzorze. Obserwowali przeszło 800 rozpraw w sprawach karnych i przy pomocy formularza odnotowywali zaistniałe nieprawidłowości. Potem szczegółowo omawiali swoje raporty z koordynatorami i prawnikiem. Na bieżąco otrzymywali więc informację zwrotną co do prawidłowości wykonanej pracy.
– Choć na początku było to dla nich niezwykłe, a nawet trochę przerażające doświadczenie, później stali się bardziej odważni i pewni, że mogą, a nawet powinni, dokonać zmiany – tak scharakteryzował zmianę w postawie młodzieży nasz partner –Helsińskie Stowarzyszenie Praw Człowieka.

Projekt zakończył się stworzeniem raportu dotyczącego jakości pracy sądów w kontekście poszanowania praw człowieka w każdym z trzech miast oraz sformułowaniem rekomendacji zmian w funkcjonowaniu sądów.

Fot. Podsumowanie projektu

Kluczowa reforma
– Chodziło o zebranie informacji na temat zgodności obserwowanych procesów sądowych z krajowymi i międzynarodowymi standardami , a także zidentyfikowanie luk w systemie sądownictwa karnego – mówi Anna Radecka, koordynatorka programu ze strony Fundacji Solidarności Międzynarodowej.  

Reforma wymiaru sprawiedliwości została uznana przez Unię Europejską za kluczowy warunek udanego procesu przemian demokratycznych w Armenii. Zainteresowany reformą jest też rząd, który bez problemu zgodził się na obecność obserwatorów w sądach.

Fot: Młodzież obserwująca rozprawy sądowe

Okiem obserwatorów

Pochwał dla sędziów i za prawidłowe prowadzenie postępowań i poszanowanie praw wszystkich stron procesu, w raporcie nie ma, bo to standard, który powinien obowiązywać wszędzie. Natomiast niektóre nieprawidłowości były tak oczywiste, że zwróciłby na nie uwagę każdy, nawet bez przeszkolenia. Zauważenie innych wymagało już większej świadomości prawnej. Przytaczamy tylko przykładowe, bo nie chodzi nam o tworzenie scenariusza thrillera sądowego, tylko o pokazanie rezultatów pracy wolontariuszy.

Wszyscy obserwatorzy zgłosili podobne problemy, takie jak otwarcie rozpraw sądowych z opóźnieniem, odraczanie rozpraw nawet bez ich otwarcia lub bez podania przyczyny. Czasem uczestnicy rozpraw nie słyszeli, co mówiono na sali sądowej, bo była ona przedzielona szklanymi ściankami. Wiele naruszeń dotyczyło postępowania wobec oskarżonych: przesłuchiwanie online czy brak tłumacza, gdy oskarżony nie znał dobrze języka ormiańskiego. Albo gdy sędzia próbował ustalić, czy oskarżony ma problemy psychiczne po tym, jak ten poprosił o wyjaśnienie mu swoich praw i obowiązków. W wielu przypadkach sędziowie i, za ich zgodą, prokuratorzy, z ironią odnosili się do oskarżonych i ich obrońców czy wywierali na nich presję psychiczną.

W postępowaniu wobec świadków młodzi obserwatorzy też zauważyli uchybienia. Na przykład tym, którzy nie byli jeszcze przesłuchiwani, pozwolono przez cały czas być na sali rozpraw i słuchać zeznań innych świadków. Odnotowano także, że sędziowie i prokuratorzy prowadzili przyjazne pogawędki podczas rozpraw.

Fot. Uczestnicy projektu przed sądem

Idą zmiany   
Dokładne listy naruszeń w poszczególnych miastach oraz rekomendacje zmian można przeczytać w skróconej wersji raportu (w jęz. angielskim i ormiańskim) na stronie Helsińskiego Stowarzyszenia Praw Człowieka w Armenii: https://hahr.am/new-court-monitoring-pilot-project-launched-by-the-helsinki-association-for-human-rights-and-solidarity-fund-pl-2/?lang=en

Rozszerzona wersja raportu w języku ormiańskim została przekazana instytucjom państwowym związanym z sądownictwem (między innymi do Ministerstwa Sprawiedliwości, Biura Prokuratora Generalnego, Najwyższej Rady Sądowej) oraz Komitetowi Obrony Praw Człowieka i Spraw Publicznych i członkom parlamentu.

Na reakcję tych instytucji nie trzeba było długo czekać.
Jak nam powiedziano w biurze Helsińskiego Stowarzyszenia Praw Człowieka w Erywaniu, dwa departamenty Prokuratury Generalnej poprosiły o jeszcze bardziej szczegółowe informacje dotyczące spraw, w których doszło do naruszenia procedur prawnych przez prokuratorów, łącznie z ich nazwiskami. Również przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości, Służby Kuratorskiej i Komitetu Antykorupcyjnego zwrócili się o dodatkowe informacje o zarejestrowanych przez obserwatorów niedociągnięciach.

Wciąż monitorują

Chociaż projekt się zakończył, niektórzy z obserwatorów są w stałym kontakcie z koordynatorami regionalnymi i nadal odwiedzają sądy, by monitorować ich pracę. Natomiast część młodzieży z grupy z Giumri – studenci Uniwersytetu Stanowego Shirak – odbywa staż w Helsińskim Stowarzyszeniu Praw Człowieka. Władze uczelni śledziły postępy projektu, aby zobaczyć, jaką wiedzę i doświadczenie zdobywają ich studenci i w efekcie zaproponowały im specjalny program stażowy ze Stowarzyszeniem. To również jeden ze znaczących rezultatów projektu, choć zupełnie niezaplanowany.

 

„Wyszkoleni młodzi obywatele strażnikami niezależnego i transparentnego sądownictwa” był realizowany przez Fundację Solidarności Międzynarodowej oraz Helsińskie Stowarzyszenie Praw Człowieka w Armenii od połowy lipca do grudnia i współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach polskiej współpracy rozwojowej.